Η λογοκρισία στην τέχνη – Προκλητικά έργα τέχνης

Η ιστορία της λογοκρισίας στην τέχνη είναι μια μακραίωνη αφήγηση συγκρούσεων, απαγορεύσεων και προσπαθειών περιορισμού της ελεύθερης έκφρασης. Από τα αρχαία χρόνια μέχρι τη σύγχρονη ψηφιακή εποχή, η τέχνη έχει αποτελέσει πεδίο αντιπαράθεσης μεταξύ των δημιουργών και των εξουσιών, είτε αυτές είναι πολιτικές, θρησκευτικές ή κοινωνικές.

Στην αρχαιότητα, η λογοκρισία ήταν συχνά συνδεδεμένη με τη θρησκεία και την πολιτική εξουσία. Στην αρχαία Αίγυπτο, για παράδειγμα, οι Φαραώ είχαν τον έλεγχο της καλλιτεχνικής παραγωγής, καθορίζοντας τα θέματα και το ύφος των έργων. Στην αρχαία Ελλάδα, η τραγωδία και η κωμωδία συχνά περιείχαν πολιτική σάτιρα, η οποία μπορούσε να προκαλέσει την αντίδραση των αρχόντων.

Κατά τη διάρκεια του Μεσαίωνα, η λογοκρισία ασκούνταν κυρίως από την Εκκλησία, η οποία θεωρούσε ότι η τέχνη έπρεπε να υπηρετεί θρησκευτικούς σκοπούς. Έργα που θεωρούνταν αιρετικά ή ανήθικα απαγορεύονταν ή καταστρέφονταν. Η Ιερά Εξέταση, για παράδειγμα, είχε τον έλεγχο των βιβλίων και των εικαστικών έργων.

Η Αναγέννηση και ο Διαφωτισμός έφεραν νέες ιδέες για την ελευθερία της έκφρασης, αλλά η λογοκρισία συνέχισε να υφίσταται. Οι ηγεμόνες και οι κυβερνήσεις προσπαθούσαν να ελέγξουν την καλλιτεχνική παραγωγή για να διατηρήσουν την εξουσία τους και να προωθήσουν τις ιδεολογίες τους. Η Γαλλική Επανάσταση, για παράδειγμα, οδήγησε σε μια περίοδο λογοκρισίας, καθώς η νέα κυβέρνηση προσπάθησε να εξαλείψει τα σύμβολα του παλαιού καθεστώτος.

Τον 19ο και τον 20ό αιώνα, η λογοκρισία πήρε νέες μορφές, καθώς οι κυβερνήσεις χρησιμοποίησαν την τεχνολογία για να ελέγξουν την καλλιτεχνική παραγωγή. Ο κινηματογράφος, για παράδειγμα, έγινε στόχος λογοκρισίας λόγω της δύναμής του να επηρεάζει το κοινό. Στον 20ο αιωνα, οι ολοκληρωτισμοί, όπως ο ναζισμός και ο κομμουνισμός, αξιοποίησαν προπαγανδιστικά την τέχνη αλλά και την λογόκριναν βάναυσα, καταδιώκοντας και θανατώνοντας καλλιτέχνες.

Στη σύγχρονη εποχή, η λογοκρισία έχει μεταφερθεί και στον ψηφιακό κόσμο. Το Διαδίκτυο και τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης έχουν δημιουργήσει νέες προκλήσεις για την ελευθερία της έκφρασης, καθώς οι κυβερνήσεις και οι εταιρείες τεχνολογίας προσπαθούν να ελέγξουν το περιεχόμενο που διαδίδεται. Η λογοκρισία δεν ασκείται μόνο από την κυβέρνηση, αλλά και από κοινωνικές ομάδες και άτομα που προσπαθούν να επιβάλουν τις απόψεις τους.

Η ιστορία της λογοκρισίας στην τέχνη είναι μια υπενθύμιση της σημασίας της ελευθερίας της έκφρασης. Η τέχνη είναι ένα μέσο για να αμφισβητήσουμε τις κυρίαρχες ιδέες, να εκφράσουμε τα συναισθήματά μας και να δημιουργήσουμε νέους κόσμους. Η λογοκρισία απειλεί αυτή την ελευθερία και περιορίζει τη δυνατότητα της τέχνης να εμπνέει και να μεταμορφώνει την κοινωνία.

Ο γυμνός «Δαβίδ» του Μιχαήλ Άγγελου

Η προϊσταμένη ενός εκπαιδευτηρίου στη Φλόριντα αναγκάστηκε να παραιτηθεί ύστερα από την αντίδραση ενός κηδεμόνα, επειδή οι μαθητές είδαν φωτογραφίες του γυμνού αγάλματος του Δαβίδ, το οποίο φιλοτέχνησε ο Μιχαήλ Άγγελος και απεικονίζει τον Δαβίδ να νικά τον Γολιάθ, στο μάθημα της Τέχνης.

Πρόκειται για ένα από τα πιο διάσημα έργα τέχνης της Δυτικής Ιστορίας και ένα αριστούργημα της γλυπτικής της Αναγέννησης. Ωστόσο, ο κηδεμόνας διαμαρτυρήθηκε ότι το υλικό ήταν πορνογραφικό, ενώ δύο ακόμη γονείς δήλωσαν ότι θα έπρεπε να είχαν ενημερωθεί πριν τα παιδιά τους, ηλικίας 11-12 ετών, δουν το έργο. Η είδηση έκανε αίσθηση σε όλο τον κόσμο, προκαλώντας έκπληξη, ενώ η διευθύντρια της Galleria dell’Accademia στη Φλωρεντία, όπου φιλοξενείται το εντυπωσιακό γλυπτό, προσκάλεσε καθηγητές και μαθητές του σχολείου της Φλόριντα να επισκεφθούν το μουσείο και να θαυμάσουν το έργο του Μιχαήλ Αγγέλου, προσθέτοντας ότι η διευθύντρια του σχολείου θα έπρεπε «να ανταμειφθεί, και όχι να τιμωρηθεί».

Ωστόσο, δεν είναι η πρώτη φορά που το μαρμάρινο άγαλμα ύψους 5,17 μ., το οποίο φιλοτεχνήθηκε περίπου το 1504, προκαλεί κατηγορίες για ανάρμοστες εικόνες. Το 1857, όταν η βασίλισσα Βικτωρία έλαβε ένα αντίγραφο του διάσημου γλυπτού –το οποίο δώρισε στο μουσείο Victoria & Albert–, σοκαρίστηκε τόσο πολύ από τη γύμνια του που παρήγγειλε ένα φύλλο συκής για να καλύψει την περιοχή των γεννητικών οργάνων. Το φύλλο αυτό αφαιρέθηκε από την περιοχή της βουβωνικής χώρας του αντιγράφου του διάσημου αγάλματος, το οποίο εκτίθεται στο Μουσείο V&A, στο Λονδίνο, μόλις στα μέσα του 20ού αιώνα. Η αμφιλεγόμενη απόφαση που έλαβε το διοικητικό συμβούλιο του Tallahassee Classical School να αναγκάσει την προϊσταμένη Χόουπ Καρασκίγια να παραιτηθεί, γράφει η Κέλι Γκρόβιερ στην ιστοσελίδα του BBC Culture, μας δίνει την ιδανική ευκαιρία να σκεφτούμε ποια έργα της σύγχρονης Ιστορίας, αν και θεωρούνται από κάποιους παρατηρητές σοκαριστικά, έχουν αλλάξει τον τρόπο που αντιλαμβανόμαστε την τέχνη. Και παραθέτει 10 έργα που δημιουργήθηκαν στα χρόνια μετά την αφαίρεση του φύλλου συκής από τον Δαβίδ του V&A, τα οποία σόκαραν τις σύγχρονες ευαισθησίες, βοηθώντας στον επαναπροσδιορισμό της ίδιας της ουσίας της τέχνης.

Μαρκ Κουίν, «Εαυτός», 1991

Κάθε πέντε χρόνια, για μια περίοδο πέντε μηνών, ο βρετανός καλλιτέχνης Μαρκ Κουίν αφαιρούσε πέντε λίτρα από το αίμα του και τα έριχνε μέσα σε ένα διάφανο παγωμένο καλούπι του προσώπου του. Το αποτέλεσμα ήταν μια σειρά από αυτοπροσωπογραφίες, για τις οποίες ο Κουίν δικαίως μπορεί να υποστηρίξει ότι έχει βάλει μέρη του εαυτού του, περισσότερο από οποιονδήποτε άλλο καλλιτέχνη στο παρελθόν.
Για ορισμένους θεατές, η συνεχής σειρά «Self» του Κουίν δεν είναι παρά ένα ανατριχιαστικό και βαμπιρικό τρικ. Για άλλους, ωστόσο, το έργο ενσαρκώνει μια οδυνηρή και τολμηρή συνεισφορά στην παράδοση της αναπαράστασης του εαυτού, στην οποία έχουν συμβάλει σπουδαίοι καλλιτέχνες, όπως ο Ρέμπραντ, ο Βαν Γκογκ και η Σίντι Σέρμαν, αναδεικνύοντας σε βάθος την ευθραυστότητα της ανθρώπινης ύπαρξης.

Τζόουνς, «Καρέκλα», 1969

Το έργο «Καρέκλα» ήταν ένα από τα τρία δημιουργήματα που παρουσίασε ο Άλεν Τζόουνς το 1969 (τα άλλα δύο ήταν το «Καπέλο» και το «Τραπέζι»), για τα οποία ο Βρετανός καλλιτέχνης της ποπ αρτ κατηγορήθηκε ότι θεωρούσε τις γυναίκες αντικείμενα – και το αντίστροφο. Ο Τζόουνς είχε μετατρέψει τρεις λεπτές φιγούρες μανεκέν με είδη σαδομαζοχιστικής φύσεως σε μια σειρά από απρεπή, μη λειτουργικά έπιπλα καθημερινής χρήσης. Την Παγκόσμια Ημέρα της Γυναίκας, τον Μάρτιο του 1986, ένα ζευγάρι ακτιβιστών, εξοργισμένοι από τον σεξισμό του γλυπτού, το περιέλουσαν με διαβρωτικό χρωμάτων. Το οξύ «έφαγε» το πρόσωπο και τον λαιμό, καταστρέφοντας την κακόγουστη στάση στην οποία είχε «παγώσει» η φιγούρα από PVC.