Οι Κριτικοί Τέχνης – Οι μάντισσες της αισθητικής και της μοντέρνας τέχνης

Οι κριτικοί τέχνης, ένα ιδιαίτερο είδος στο οικοσύστημα της δημιουργίας, αυτοανακηρύσσονται συχνά ως οι μάντισσες της αισθητικής, οι ιερείς που ερμηνεύουν τα αινιγματικά μηνύματα των καλλιτεχνών για το ανίδεο κοινό. Με ένα λεξιλόγιο που θυμίζει λεξικό της αρχαίας ελληνικής αναμεμειγμένο με όρους της κβαντικής φυσικής, καταδύονται στα βάθη των έργων τέχνης, ανασύροντας νοήματα και συμβολισμούς που συχνά διαφεύγουν ακόμη και από τον ίδιο τον δημιουργό. Η αυτοπεποίθησή τους είναι αξιοθαύμαστη, η ικανότητά τους να αναλύουν το αυτονόητο με πολυσύλλαβες φράσεις αξεπέραστη, και η τάση τους να διαφωνούν μεταξύ τους… καλά, αυτό είναι ένα θέμα που αξίζει μια πιο προσεκτική ματιά.

Η διαδικασία της κριτικής τέχνης ξεκινά συνήθως με την άφιξη ενός κριτικού σε μια έκθεση. Οπλισμένος με ένα σημειωματάριο που μοιάζει να περιέχει τις μυστικές συνταγές της αισθητικής σοφίας και ένα βλέμμα που колеблется ανάμεσα στην βαθιά περισυλλογή και την έντονη καχυποψία, ο κριτικός περιηγείται στον χώρο. Στέκεται μπροστά από κάθε έργο, κλείνει το ένα μάτι, γνέφει αργά το κεφάλι και μουρμουρίζει κάτι ακατάληπτο που πιθανώς περιλαμβάνει λέξεις όπως «deconstruction», «νοηματική φόρτιση» και «διαλεκτική του κενού».

Στη συνέχεια, έρχεται η στιγμή της γραφής. Ο κριτικός, απομονωμένος στον πύργο του από ελεφαντόδοντο (ή πιο πιθανό, στο θορυβώδες καφέ της γειτονιάς), αρχίζει να μετατρέπει τις αόριστες εντυπώσεις του σε ένα κείμενο που φιλοδοξεί να καθορίσει την αξία και τη σημασία του έργου. Εδώ, η χρήση βαρύγδουπων φράσεων γίνεται τέχνη από μόνη της. Ένα απλό μπλε χρώμα δεν είναι απλώς μπλε. Είναι «μια κυανή έκρηξη που υποδηλώνει την άβυσσο της ύπαρξης και την αέναη αναζήτηση του πνεύματος για την υπέρβαση των εγκόσμιων δεσμών». Ένα ακανόνιστο σχήμα δεν είναι απλώς ακανόνιστο. Είναι «μια οργανική φόρμα που αμφισβητεί τις ευθείες γραμμές της κυριαρχούσας λογικής και αναδεικνύει την ρευστότητα της μεταμοντέρνας ταυτότητας».

Το πιο διασκεδαστικό κομμάτι, ωστόσο, είναι όταν συγκρίνεις τις κριτικές διαφορετικών «μαντισσών» για το ίδιο ακριβώς έργο. Εκεί αποκαλύπτεται η υποκειμενική φύση αυτού που υποτίθεται ότι είναι μια αντικειμενική αξιολόγηση. Ένας κριτικός μπορεί να επαινέσει το «τολμηρό και πρωτοποριακό» έργο για την «αποδόμηση των κυρίαρχων αφηγήσεων», ενώ ένας άλλος μπορεί να το καταδικάσει ως «προσποιητό και κενό», ένα «αποτυχημένο πείραμα που στερείται οποιασδήποτε ουσιαστικής καλλιτεχνικής αξίας».

Οι διαφωνίες δεν περιορίζονται στις γενικές εντυπώσεις. Επεκτείνονται στην ερμηνεία κάθε λεπτομέρειας. Αυτό που ένας κριτικός θεωρεί ως «μια εσκεμμένη απουσία νοήματος που προκαλεί τον θεατή να αναρωτηθεί για την ίδια τη φύση της τέχνης», ένας άλλος μπορεί να το απορρίψει ως «απλή έλλειψη ιδεών και καλλιτεχνικής ικανότητας». Η ίδια πινελιά που για έναν είναι «μια αυθόρμητη έκφραση του υποσυνείδητου», για έναν άλλον είναι απλώς «ένα ατυχές ατύχημα κατά τη διάρκεια της δημιουργικής διαδικασίας».

Η τάση των κριτικών να χρησιμοποιούν βαρύγδουπες φράσεις συχνά δημιουργεί ένα χάσμα μεταξύ της τέχνης και του κοινού. Πολλοί άνθρωποι αισθάνονται αποξενωμένοι από την τέχνη όταν οι ερμηνείες της παρουσιάζονται με μια γλώσσα που μοιάζει να έχει σχεδιαστεί για να αποκλείσει τους μη μυημένους. Η απλή χαρά της θέασης ενός έργου, η άμεση συναισθηματική αντίδραση, υποχωρούν μπροστά στην ανάγκη να «κατανοήσεις» το βαθύτερο νόημα, όπως αυτό αποκρυπτογραφείται από τους ειδικούς.

Είναι σαν να παρακολουθείς έναν αγώνα ποδοσφαίρου με έναν σχολιαστή που επιμένει να αναλύει κάθε πάσα και κάθε κίνηση με όρους φιλοσοφίας και μεταφυσικής. Μπορεί να είναι διασκεδαστικό για λίγο, αλλά τελικά χάνεται η απλή απόλαυση του παιχνιδιού. Το ίδιο συμβαίνει και με την τέχνη. Η υπερβολική ανάλυση και η χρήση ακατανόητης ορολογίας μπορούν να επισκιάσουν την άμεση, προσωπική εμπειρία που ένα έργο τέχνης μπορεί να προσφέρει.

Ωστόσο, δεν θα ήταν δίκαιο να γενικεύσουμε. Υπάρχουν κριτικοί τέχνης που γράφουν με σαφήνεια, πάθος και γνώση, προσφέροντας πραγματικές 통찰력 και βοηθώντας το κοινό να εκτιμήσει την τέχνη σε βαθύτερο επίπεδο. Η καλή κριτική μπορεί να ανοίξει νέους τρόπους θέασης, να θέσει σημαντικά ερωτήματα και να ενθαρρύνει τον διάλογο.

Το πρόβλημα έγκειται στην τάση ορισμένων κριτικών να χρησιμοποιούν μια σκόπιμα περίπλοκη γλώσσα για να δημιουργήσουν μια αίσθηση αυθεντίας και να αποκλείσουν όσους δεν ανήκουν στον «κύκλο των γνωστών». Αυτή η πρακτική μπορεί να οδηγήσει σε μια φάρσα, όπου η αξία ενός έργου δεν κρίνεται από την ουσιαστική του ποιότητα, αλλά από την ικανότητα των κριτικών να επινοούν ευφάνταστες ερμηνείες.

Σε έναν κόσμο όπου η πληροφορία είναι άμεσα διαθέσιμη και ο καθένας μπορεί να εκφράσει τη γνώμη του για την τέχνη μέσω των social media και των blogs, ο ρόλος του παραδοσιακού κριτικού τέχνης τίθεται υπό αμφισβήτηση. Η ανάγκη για έναν «γκουρού» που θα μας πει τι να σκεφτούμε και τι να αισθανθούμε για ένα έργο τέχνης φαίνεται να μειώνεται.

Ίσως το μέλλον της κριτικής τέχνης να βρίσκεται σε μια πιο προσιτή και δημοκρατική προσέγγιση, όπου η έμφαση δίνεται στην ενθάρρυνση του προσωπικού διαλόγου με την τέχνη και στην παροχή εργαλείων για την ανάπτυξη της αισθητικής κρίσης, αντί στην επιβολή μιας μοναδικής, «ορθής» ερμηνείας. Σε έναν τέτοιο κόσμο, οι «μάντισσες της αισθητικής» θα μπορούσαν να μεταμορφωθούν σε έμπειρους οδηγούς, βοηθώντας μας να ανακαλύψουμε τη δική μας αλήθεια στην απέραντη και συναρπαστική χώρα της τέχνης, ακόμη και αν αυτή η αλήθεια δεν περιλαμβάνει βαρύγδουπες φράσεις για την «διαλεκτική του κενού». Γιατί, τελικά, η τέχνη – όπως και η ζωή – είναι συχνά πιο απλή (και πιο περίπλοκη) από όσο προσπαθούμε να την κάνουμε να φαίνεται. Και ίσως, το καλύτερο σχόλιο για ένα έργο τέχνης είναι απλώς: «Μου αρέσει (ή δεν μου αρέσει) γιατί…». Χωρίς ανάγκη για περαιτέρω, δυσνόητες εξηγήσεις.