Η Ιστορία του Νώε ζωντανεύει στη σκηνή από παιδιά

Τα Chester Mystery Plays αποτελούν έναν κύκλο από σύντομα θρησκευτικά δράματα που δημιουργήθηκαν τον 14ο αιώνα στην πόλη Τσέστερ της Αγγλίας (παρόμοια με έναν αντίστοιχο κύκλο στο Γιορκ). Τα έργα αυτά γράφτηκαν από ανώνυμους συγγραφείς και αποτελούσαν ένα απλό θεατρικό είδος, που είχε ομοιότητες με τις παραστάσεις των περιοδεύοντων θιάσων της εποχής, χωρίς όμως να είναι ακριβώς θέατρο. Την παρουσίασή τους αναλάμβαναν οι συντεχνίες των τεχνιτών και των εμπόρων, μαζί με τις οικογένειές τους. Κάθε συντεχνία επέλεγε ένα έργο από τον συγκεκριμένο κύκλο και το παρουσίαζε πάνω σε ένα κάρο, το οποίο λειτουργούσε ως αυτοσχέδια θεατρική σκηνή.

Αυτά τα θρησκευτικά δράματα αποτέλεσαν, μεταξύ άλλων, πηγή έμπνευσης για τον Μπέντζαμιν Μπρίτεν, ο οποίος τη δεκαετία του 1950 ήταν ένας από τους πιο καταξιωμένους και περιζήτητους συνθέτες όπερας στη Βρετανία. Δημιουργούσε έργα κατά παραγγελία τόσο για επαγγελματικά θέατρα όσο και για ερασιτεχνικές ομάδες. Χαρακτηριστικά παραδείγματα είναι η μίνι-όπερα «The Little Sweep» (1949), που γράφτηκε για νεανικό κοινό και ερμηνεύτηκε από παιδιά, και το έργο του «Canticle II» (1952), το οποίο αφηγείται την ιστορία του Αβραάμ και του Ισαάκ, βασισμένο σε μια διασκευή κειμένου από τον Κύκλο του Τσέστερ.

Έτσι, όταν του προτάθηκε να συνθέσει μια παιδική όπερα με θρησκευτικό θέμα, που θα μεταδιδόταν τηλεοπτικά, ο Μπρίτεν αναφέρθηκε και πάλι στον Κύκλο του Τσέστερ, και συγκεκριμένα στο τρίτο έργο του, που πραγματεύεται την ιστορία του Νώε και του κατακλυσμού. Το έργο αυτό είχε παρουσιαστεί για πρώτη φορά από τη συντεχνία των υδροχόων του ποταμού Ντι, που διασχίζει την πόλη. Από αυτό προέκυψε ο «Κατακλυσμός του Νώε», μια όπερα με κωμικά στοιχεία, γραμμένη από παιδιά για παιδιά, αλλά και για τους ενήλικες, με μουσικοπαιδαγωγικούς όρους.

Πρωταγωνιστές της όπερας είναι ο κύριος και η κυρία Νώε, τους οποίους υποδύονται ενήλικες τραγουδιστές, ενώ μια μεγάλη παιδική χορωδία ενσαρκώνει τα ζευγάρια των ζώων που μπαίνουν και βγαίνουν από την Κιβωτό, υπό την καθοδήγηση της φωνής του Θεού. Αξίζει να σημειωθεί ότι ο Μπρίτεν ενέταξε τρεις εκκλησιαστικούς ύμνους στο έργο, ένας από τους οποίους περιλαμβάνει το ελληνικό «Κύριε ελέησον».

Όταν η σύνθεση της όπερας ολοκληρώθηκε τον Μάρτιο του 1958, έγινε φανερό ότι για την παρουσίασή της απαιτούνταν ένας μεγάλος χώρος, ιδανικά ένας ναός. Έτσι, η πρεμιέρα πραγματοποιήθηκε στον καθεδρικό ναό του Αγίου Βαρθολομαίου στο Όρφορντ, στις 18 Ιουνίου του 1958, στο πλαίσιο του Φεστιβάλ του Aldeburgh. Η παράσταση, την οποία ο Μπρίτεν αφιέρωσε στα ανίψια του και στον βαφτισιμιό του, ήταν η πρώτη που μεταδόθηκε τηλεοπτικά στις 22 Ιουνίου από το δίκτυο ATV.

Η επιτυχία της παράστασης ήταν τέτοια που οι σημαντικότερες εφημερίδες της χώρας δημοσίευσαν θετικές κριτικές τόσο για τη μουσική του Μπρίτεν όσο και για το σύνολο του θεάματος. Στην παράσταση συμμετείχαν, εκτός από τους ενήλικες ερμηνευτές, 150 ερασιτέχνες ηλικίας 11 έως 15 ετών. Η τεράστια αποδοχή και το ενδιαφέρον του κοινού έπεισαν τον συνθέτη ότι η παράσταση έπρεπε να παρουσιαστεί και στο Λονδίνο.

Παρόλο που δεν βρέθηκε κάποιος ναός στο Λονδίνο με το μέγεθος του καθεδρικού ναού του Όρφορντ, επιλέχθηκε ο Καθεδρικός Ναός του Southwark, όπου η όπερα παρουσιάστηκε τελικά στις 14 και 15 Νοεμβρίου του ίδιου έτους, με τα εισιτήρια να εξαντλούνται γρήγορα. Ένα χρόνο αργότερα, στις 16 Μαρτίου του 1959, η όπερα έκανε πρεμιέρα στη Νέα Υόρκη, ενώ τον Μάιο ακολούθησε η Γερμανία και το 1960 το Διεθνές Φεστιβάλ του Βανκούβερ στον Καναδά. Έκτοτε, η όπερα έχει παρουσιαστεί σε όλο τον κόσμο, τόσο σε εκκλησιαστικούς χώρους όσο και σε ζωολογικούς κήπους.

Η μουσική του Μπρίτεν χαρακτηρίζεται από μια ευρεία ποικιλία ηχητικών επιρροών, που εκτείνονται από την μεσαιωνική πολυφωνία έως την ινδονησιακή μουσική γκαμελάν. Πέρα από το σύνηθες δεκαμελές μουσικό σύνολο, στην όπερα χρησιμοποιούνται ακόμα και αυτοσχέδια κρουστά όργανα, κατασκευασμένα από φλιτζάνια.

Η όπερα “Ο Κατακλυσμός του Νώε”, σε σκηνοθεσία του Θέμελη Γλυνάτση, παρουσιάζεται για πρώτη φορά στην Ελλάδα στο πλαίσιο του 3ου Φεστιβάλ Λατρευτικής Μουσικής, που διοργανώνει η Εθνική Λυρική Σκηνή (ΕΛΣ). Στην παράσταση συμμετέχει η Παιδική Χορωδία της ΕΛΣ, αποτελούμενη από 101 παιδιά ηλικίας 7 έως 16 ετών, τα οποία ερμηνεύουν το λιμπρέτο στην αγγλική γλώσσα.

Όπως εξηγεί η διευθύντρια της χορωδίας, Κωνσταντίνα Πιτσιάκου, “Ενώ τα μέλη της οικογένειας του Νώε είναι σόλο χαρακτήρες, εμείς, με την επιθυμία να εμπλέξουμε όσο το δυνατόν περισσότερα παιδιά, πήραμε μια καθόλου εύκολη απόφαση: κάθε χαρακτήρας να αποτελείται από ομάδες τεσσάρων παιδιών. Έτσι, υπάρχει ένα τετραμελές σύνολο που υποδύεται τις γειτόνισσες της κυρίας Νώε, ενώ τα υπόλοιπα παιδιά αναπαριστούν τα ζώα, τα κύματα και τα αστέρια, σε μια σύνθετη σκηνική δράση.”

Η Κωνσταντίνα Πιτσιάκου προσθέτει: “Η Αγγλία έχει μια μακρά παράδοση στις λεγόμενες “boys’ choirs”, όπου οι φωνές τοποθετούνται σε υψηλό φωνητικό εύρος. Επομένως, αποφασίσαμε να εργαστούμε και τη δική μας χορωδία προς αυτή την κατεύθυνση. Ωστόσο, το κύριο μέλημά μας ήταν η ομαδική εργασία. Είναι η πρώτη φορά που όλα τα παιδιά μας συμμετέχουν σε μια παραγωγή όπερας και βρίσκονται πάνω στη σκηνή καθ’ όλη τη διάρκειά της. Πρέπει να τονίσω ότι τα παιδιά έχουν αναλάβει εξ ολοκλήρου το έργο, όχι μόνο φωνητικά και υποκριτικά, αλλά και κατασκευάζοντας τα σκηνικά αντικείμενα με τα ίδια τους τα χέρια. Όλα αυτά είναι μέρος του πνεύματος ομαδικότητας που καλλιεργούμε. Σε αυτή την παραγωγή, τα μικρότερα και λιγότερο έμπειρα παιδιά συνεργάστηκαν με τα μεγαλύτερα και πιο έμπειρα, ακολουθώντας το παράδειγμα της ομαδικής δουλειάς όλων των συντελεστών.”

Η παράσταση θα παρουσιαστεί στο Ολύμπια Δημοτικό Μουσικό Θέατρο «Μαρία Κάλλας» τη Μεγάλη Δευτέρα, 14 Απριλίου, και τη Μεγάλη Τρίτη, 15 Απριλίου, με τη συμμετοχή της Ορχήστρας Νέων Underground Kids Orchestra, της Underground Youth Orchestra, μελών της Ορχήστρας Νέων El Sistema Greece και ανεξάρτητων μουσικών, υπό τη διεύθυνση της Κυριακής Κουντούρη. Τους ρόλους του Νώε και της συζύγου του θα ερμηνεύσουν ο Γιάννης Γιαννίσης και η Άννα Αγάθωνος, αντίστοιχα.

Ο σκηνοθέτης της παράστασης, Θέμελης Γλυνάτσης, εκφράζει τον θαυμασμό του για τη μουσική του Μπρίτεν και δηλώνει: «Δεν θεωρώ αυτή την παράσταση ως ένα έργο αποκλειστικά για παιδιά. Για μένα, είναι μια όπερα με κύριους ερμηνευτές, τόσο φωνητικά όσο και μουσικά, τα παιδιά. Όσον αφορά τα σκηνικά και τα κοστούμια, τα οποία βασίζονται σε σχέδια της Χριστίνας Δημητρά, έχουν δημιουργηθεί εξ ολοκλήρου από τα ίδια τα παιδιά».

Ο σκηνοθέτης εξηγεί: «Σε συνεργασία με την Κωνσταντίνα Πιτσιάκου και την εικαστικό Χριστίνα Δημητρά, οργανώσαμε εβδομαδιαία καλλιτεχνικά εργαστήρια διάρκειας τεσσάρων μηνών. Σε αυτά τα εργαστήρια, τα παιδιά συμμετείχαν αρχικά σε μουσική προετοιμασία και στη συνέχεια ασχολήθηκαν με την κατασκευή των σκηνικών αντικειμένων. Ως εκ τούτου, φέρουν την πλήρη ευθύνη για το συνολικό καλλιτεχνικό αποτέλεσμα. Είναι ιδιαίτερα συγκινητικό το γεγονός ότι πολλά από αυτά τα παιδιά δεν είχαν προηγούμενη εμπειρία σε χειροτεχνίες τέτοιου μεγέθους και έκτασης. Επιπλέον, τα αντικείμενα που κατασκεύασαν θα χρησιμοποιηθούν από τα ίδια στην παράσταση, δεν πρόκειται απλώς για διακοσμητικά στοιχεία».

Στο ερώτημα αν πρόκειται τελικά για ένα παραμύθι, ο σκηνοθέτης απαντά: «Στη δική μου εκδοχή, έχω προσθέσει ορισμένα δραματουργικά επίπεδα που δεν απευθύνονται σε παιδιά, αλλά σε ενήλικες. Έχω συμπεριλάβει σύντομα “κρυφά” βιογραφικά στοιχεία για τον κύριο και την κυρία Νώε, καθώς αυτά τα έργα, αν τα προσεγγίσει κανείς μόνο επιφανειακά, μπορεί να εκληφθούν από το σύγχρονο κοινό ακόμα και ως απλοϊκά. Έχω συνεργαστεί με τους δύο πρωταγωνιστές, τον Γιάννη Γιαννίση, που ερμηνεύει τον Νώε, και την Άννα Αγάθωνος, που ερμηνεύει την κυρία Νώε, καθώς και με τα παιδιά, προς μια κατεύθυνση που διερευνά τα θέματα της θρησκείας, της εξουσίας και το κατά πόσο ο Νώε είναι ένας σωτήρας που έχει συγκεντρώσει όλα αυτά τα πλάσματα, απαιτώντας την υπακοή τους. Συζητήσαμε και πειραματιστήκαμε πάνω στο ερώτημα αν, σε μια σύγχρονη ανάγνωση, τα ζώα θα μπορούσαν να επαναστατήσουν εναντίον του και να αντιταχθούν στην εμμονή του με τη δομή και την τάξη. Τέλος, σε αντίθεση με τη μεσαιωνική μισογυνιστική απεικόνιση, εξετάσαμε αν η κυρία Νώε είναι μια αδρανής γυναίκα ή μήπως είναι περισσότερο ένας άνθρωπος παγιδευμένος στο ασφυκτικά δομημένο σύστημα ενός ιδιοφυούς άνδρα. Συζητήσαμε διεξοδικά τα ζητήματα εξουσίας και αντίστασης με τα παιδιά, και φάνηκε να τα ενδιαφέρει ιδιαίτερα αυτή η οπτική».