Η Θολή Γραμμή Μεταξύ Τέχνης και Κατανάλωσης
Μπορεί ένα αθλητικό παπούτσι να θεωρηθεί ισάξιο με έναν πίνακα του Ρόθκο, αν εκτεθεί σε μια κατάλληλη βιτρίνα; Έχουν εξαλειφθεί τα όρια μεταξύ τέχνης και καταναλωτικών προϊόντων; Και αν ένα αντικείμενο μαζικής παραγωγής διαθέτει αισθητική αξία, το καθιστά αυτόματα έργο τέχνης;
Αν ένα iPhone εκτεθεί σε μουσείο, αποκτά ξαφνικά καλλιτεχνική υπόσταση; Αν ένας επιμελητής γράψει μια ανάλυση 5.000 λέξεων για τα σανδάλια Birkenstock, θα πρέπει να εκτεθούν δίπλα στα γλυπτά του Μπρανκούζι; Αλλά αν τα βρούμε απλώς σε ένα κατάστημα, δεν είναι τίποτα περισσότερο από ένα ζευγάρι σανδάλια;
Η Δικαιοσύνη ως Κριτής της Τέχνης
Η Δικαιοσύνη, με την αδιαμφισβήτητη ισχύ της, αποφάνθηκε στην περίπτωση των σανδαλιών Birkenstock: δεν πληρούν τα νομικά κριτήρια για να προστατευθούν ως «έργα εφαρμοσμένης τέχνης». Αυτό, άραγε, τους αφαιρεί αυτόματα την καλλιτεχνική τους αίγλη ή την καλλιτεχνική πρόθεση των σχεδιαστών τους; Όπως και να ‘χει, αν τα δικαστήρια αποφασίσουν ότι τα σανδάλια Birkenstock δεν είναι τέχνη, τότε τελείωσε η συζήτηση. Ή τότε συνεχίζεται η από αιώνων κουβέντα για το τι είναι και τι δεν είναι τέχνη.
Γιατί η Birkenstock δεν επέλεξε ένα μουσείο;
Προκαλεί απορία, βέβαια, γιατί η Birkenstock προσέφυγε στα δικαστήρια και όχι σε ένα μουσείο σύγχρονης τέχνης για να αντιμετωπίσει τους «μιμητές» της. Αν θεωρούσε πραγματικά τα σανδάλια της τέχνη, γιατί δεν άφησε τους επιμελητές, τους ιστορικούς και το κοινό να αποφασίσουν; Μήπως η τέχνη, αντί να είναι αισθητική ή εννοιολογική εμπειρία, μετατρέπεται από καιρού εις καιρόν σε ένα νομικό πεδίο μάχης όπου το αν ένα αντικείμενο είναι τέχνη εξαρτάται από το αν μπορεί να κατοχυρωθεί;
Νομικά προηγούμενα και η έννοια της «μετασχηματιστικής χρήσης»
Δεν είναι η πρώτη φορά που η Δικαιοσύνη εμπλέκεται στον καθορισμό της τέχνης. Ο Έγκον Σίλε είδε έργα του να κατάσχονται ως «άσεμνα» και φυλακίστηκε για λίγες μέρες. Ο Γκιστάβ Κουρμπέ χρειάστηκε σχεδόν 150 χρόνια για να δει το «L’Origine du Monde» να εκτίθεται χωρίς να θεωρείται σκάνδαλο. Ο Τζεφ Κουνς έχει βρεθεί στη δικαστική αίθουσα σχεδόν τόσο συχνά όσο στην γκαλερί του, επειδή οι νόμοι δεν έχουν ακόμη αποφασίσει αν μπορεί να οικειοποιείται εικόνες.
Το Ανώτατο Δικαστήριο των ΗΠΑ, το 2023, εξέτασε αν η χρήση μιας φωτογραφίας από τον Άντι Γουόρχολ για τη δημιουργία ενός νέου έργου τέχνης αποτελεί «μετασχηματιστική χρήση» που προστατεύεται από το δίκαιο πνευματικής ιδιοκτησίας. Το δικαστήριο αποφάσισε ότι η έννοια της «μετασχηματιστικής χρήσης» υποδεικνύει ότι η εμπορική φύση και ο σκοπός της χρήσης πρέπει να λαμβάνονται υπ’ όψιν.
Πότε ένα αντικείμενο γίνεται τέχνη;
Η Μαρία Τσαντσάνογλου, καλλιτεχνική διευθύντρια του MOMus-Μουσείου Μοντέρνας Τέχνης-Συλλογή Κωστάκη, θέτει καίρια ερωτήματα: «Είναι διαφήμιση ή τέχνη μια ζωγραφισμένη από τον Άντι Γουόρχολ κονσέρβα Campbell’s Soup; Είναι διαφήμιση ή τέχνη η ειδική έκδοση της BMW 320 που φέρει την υπογραφή του Ρόι Λίχτενσταϊν; Είναι τέχνη τα σταχτοδοχεία που σχεδίασε ο Σαλβαντόρ Νταλί για λογαριασμό της India Air;»
Η Φιλοσοφία της Τέχνης και η Άποψη των Καλλιτεχνών
Ο Άρθουρ Ντάντο, απηχώντας την εγελιανή φιλοσοφία της τέχνης, έχει αποφανθεί ότι, προκειμένου να θεωρηθεί κάτι τέχνη, αρκεί να έχει δύο προϋποθέσεις: α) να έχει περιεχόμενο ή νόημα και β) να ενσωματώνει αυτό το νόημα.
Ο Λε Κορμπιζιέ επέμενε: η φόρμα ακολουθεί τη λειτουργία, το σπίτι είναι «μια μηχανή για να κατοικείς». Γιατί λοιπόν ένα sneaker, σχεδιασμένο με τις ίδιες αυστηρές λειτουργικές αρχές, να μην εκλαμβάνεται ως τέχνη;
Η Τέχνη ως Έκφραση και η Έλλειψη Ορίων
Ο Μαρσέλ Ντισάν, πριν από έναν αιώνα, πήρε ένα ουρητήριο, το τοποθέτησε σε ένα μουσείο και μας ανάγκασε να το κοιτάξουμε ως τέχνη. Ανεξαρτήτως εντυπωσιακής δεξιοτεχνίας, μας έκανε να αναρωτηθούμε τι είναι τέχνη και ποιος το αποφασίζει. Το ίδιο έκαναν οι Έλληνες αρματηλάτες της Arte Povera, ο Γιάννης Κουνέλλης και ο Βλάσης Κανιάρης.
«Μπορεί να μην έχουμε λύσει το ζήτημα του τι αποτελεί τέχνη, ωστόσο έχουμε καταλήξει ότι δεν υπάρχουν όρια σε αυτήν», λέει η Αρετή Λεοπούλου, ιστορικός Τέχνης και επιμελήτρια του MOMUs.
Κριτήρια, Τάσεις και η Σύγχρονη Τέχνη
Τα κριτήρια για να θεωρηθεί κάποιο αντικείμενο έργο τέχνης είναι η διαχρονικότητα, η δημοφιλία και η πρόσληψή του (αποδοχής ή απόρριψης). «Αυτό που αλλάζει, τουλάχιστον στην εφαρμοσμένη τέχνη, είναι ότι είναι χρηστική. Τίποτε άλλο».
Σήμερα, η εμπλοκή των καλλιτεχνών με την εφαρμοσμένη τέχνη λαμβάνει όλο και περισσότερο έργο στην παραγωγή. Χαρακτηριστικό παράδειγμα, η Γιαγιόι Κουσάμα και ο Τακάσι Μουρακάμι που έχουν δημιουργήσει σειρές με τη Louis Vuitton, αλλά και ο Θανάσης Μπάμπαλης, που δημιουργεί έργα βιομηχανικού σχεδιασμού για μεγάλες εταιρείες.
Η Σημασία του Πλαισίου και της Δήλωσης
Το αντικείμενο καθίσταται τέχνη αφ’ εαυτού του ή από το πλαίσιο στο οποίο εντάσσεται; Αρκεί η δήλωση του δημιουργού του ότι είναι τέχνη; Τα λόγια του επιμελητή που το καθορίζουν; «Η απάντηση είναι “ναι”», υποστηρίζει η Αρετή Λεοπούλου. «Αν ονομαστεί και τεκμηριωθεί ως τέτοιο, είναι έργο τέχνης».
